Artemis Tapınağı

Strabon’a göre bu tapınak birçok kez tahrip olmuş ve tekrar yapılmıştır. Antik dönemin yedi dünya harikasından biridir. İlk inşasında deniz kenarındadır. Ancak bugün denizden 5 km içeride kalmıştır. Birkaç inşaat safhası geçiren tapınağın en eski kalıntıları M.Ö. 8. yüzyıla aittir. Bu ilk tapınak kısa yanlarında 4 uzun yanlarında 8 sütun bulunan peripteros planlı bir yapıdır. ölçüleri 13,5 x 6,5 m’ dir. Bu peripteros içinde 6 sütunla çevrili, dörtgen bir platform, kült heykelinin kaidesi işlevini yapmaktaydı. Bu yapıdan yalnız tahta sütunlarının kaideleri kazılar esnasında bulunabilmiştir. Bu tapınağın Kimmerler tarafından tahrip edildiği sarıılmaktaçlır.

Samos’ta yapıları dipteros planlı muhteşem Hera Tapınağı Ephesosluları kıs kandırır ve onlar Samos Hera Tapınağı’ndarı daha muhteşem bir tapınağın inşasına karar verirler. M.Ö. 6. yüzyılda bu tapınağı inşa ederler. Doğu-Batı yönünde bir dipteros olan Arteınis Tapınağı’nın mimarları Chersiphron, Metagenes ve Samoslu Theodoros’tur. Tapınağın bulunduğu alan bataklıktır ve bu bataklık zeminde temeli oturtmak için o dönemin en tanınmış sanatçısı, aynı anda mimarı, heykeltıraşı, yüzük taşı yontucusu ve mucidi olan Theodoros temelin altına odun kömürü ve koyun postu konmasını tavsiye eder ve bu yapılır. Kazılar esnasında kömür ve kül kalıntılarına rastlanılmıştır. Bu kömür parçalarının üzerine büyük arduvazlar (karataş) konularak temeller oluşturulmuştur. Bunun üzeride Stylobat sathını oluşturan poligona! mermer levhalarla örtülmüş ve böylelikle tapınak tabanı oluşturulmuştur. Oluşturulan bu stylobat sathının ölçüleri; 55 x 115 m’ dir. Tapınak, her biri 100 ton ağırlığındaki 106 sütuna sahiptir.

Sütunların alt kısımları kabartma figürlerle süslüdür. Alt kısmı kabartma motiflerle süslü bu sütunlara Columnae Caelatae denir. Bu sütunlardan birkaçı Lydia Satrabı Kroisos tarafından tapınağa hediye edilmiştir. Belki bu nedenle bu 6. yüzyıl tapınağı Kroisos Tapınağı olarak da anılmaktadır. Çatı alınlığı yine kabartma figürlerle süslüdür. Çatı kiremitleri ise mermerden yapılmıştır. Ancak çatı tüm tapınağı örtmüyordu. Çatı yalnız peristillerin üzerini örtüyordu. Sekos denilen iç hacnün üzeri tıpkı Didyma Apollorı Tapınağı’nda olduğu gibi açıktı. Yalnız naos içinde kült heykelinin bulunduğu naiskosun (Kült heykelini bulunduran yapı) üzeri örtülüydü.

Dünyanın yedi harikasından biri sayılan bu 6. yüzyıl tapınağının inşaatı 120 yıl sürmüştür. Ne var ki M.Ö. 356 yılında ismini ölümsüzleştirmek isteyen Herostrat isimli biri tarafından yakılır. Tapınağın yanmasından sonra Ephesoslular tapınağın yeniden inşasına başlarlar. Yeni tapınağın mimarları; Paionios, Dem.etrios ve Cheirokrates’tir. Su baskınına karşın tapınağın tabanı yükseltilir. Yeni tapınak eski tapınağın üzerinde 2,30 m’lik bir podyum üzerinde yükselir. Bu yeni tarz tapınağın planında da değişikliğe yol açar. Bu yüksek ve merdivenli yapının batı kısmına bir sıra daha sütun sırası eklenir. Aynca tapınağın arka kısmına da Tanrıça Artemis’e adanan hediyelerin muhafazası için bir opisthodomos ilave edilir. Böylece kısa yanlardan arka cephede üç sıra halinde 9 sütun, batıya bakan ana cephede ise sekizer sütunlu üç sıra yer alır. Yandan görünümünde ise iki sıra halinde 21 sütun mevcuttur. Toplamında ise 117 sütunludur. Sikkeler üzerindeki görünümünde ise tapınağın çatısında bir kapı görülür ki bu kapının Tanrıça Artemis’in kendi onuruna kesilen kurbanı görmesi için açılmış bir kapı olduğu belirtilmektedir. Antik kaynaklardan Plinius’un belirttiğine göre Bu Helenistik Artemis Tapınağı’nın sütunlarının boyu 18,40 m’ dir.

Büyük İskender Ephesos’a geldiğinde yapı henüz tamamlanmaınıştır. Büyük iskender tapınağın inşaatının tamamlanması için yardım teklifinde bulunur ve bu yardımı karşılığında da tapınağa adının yazılı olduğu bir kitabenin konmasını ister. Böylelikle o da ününe ün katmış olacaktır. Ancak gururlu Ephesoslular bu teklifi kibarca “Bir tanrı bir tanrıya hediye vermez,” diyerek reddederler. Ama buna rağmen Büyük İskender tapınağın yapılmasına parasal katkıda bulunur ve tapınak 4. yüzyılın sonuna gelinmeden tamamlanır. Bazı arkeologlara göre 6. yüzyıl tapınağı değil, bu 4. yüzyıl tapınağı dünyanın yedi harikasından biridir.